Dziecko już od momentu urodzenia nabywa szereg rozmaitych umiejętności. Jedną z podstawowych i niezwykle ważnych z punktu widzenia późniejszego funkcjonowania np. w przedszkolu czy szkole jest lateralizacja.
Lateralizacja, nazywana inaczej stronnością jest po prostu preferencją człowieka w zakresie używania dominującej części ciała (ręki, nogi, ucha oraz oka). Ta dominacja wiąże się nie tylko z tym, że dziecko częściej używa danej strony ciała podczas wykonywania różnych czynności, ale oznacza także zwiększoną aktywność określonej półkuli mózgowej.
Jeżeli dominującą stroną jest prawa, oznacza to, że aktywniejsza jest lewa półkula mózgowa i odwrotnie – jeżeli dominuje strona lewa ciała, aktywniejsza jest prawa półkula mózgu.
Kiedy zaczyna się kształtować dominacja strony ciała?
Dziecko zaraz po urodzeniu nie ma określonej lateralizacji. Wszystkie dzieci rodzą się bilateralne.
Fizjoterapeuci, położne i lekarze zwracają uwagę, że podczas wykonywania czynności pielęgnacyjnych rodzice powinni zmieniać stronę, od której podchodzą do dziecka, czy od której zaczynają np. masaż, żeby sztucznie nie kształtować asymetrii.
W rozwoju dziecka możemy wyróżnić następujące etapy kształtowania się lateralizacji:
- między 3 a 6 miesiącem życia pojawia się tzw. „symetria zwierciadlana ruchów”- dziecko sięgając po przedmiot wyciąga obie ręce,
- po 6 miesiącu życia, kiedy pojawia się chwyt jednoręczny możemy zauważyć pierwsze symptomy preferencji jednej z rąk
- między 1 a 2 rokiem życia przejawy kształtowania się lateralizacji są mniej widoczne, ze względu na to, że dziecko uczy się chodzić. Podczas nauki chodu, który jest czynnością symetryczną, angażowane są obie nogi i trudno określić preferencję.
- od 2 roku życia stronność uwidacznia się coraz częściej.
Praworęczność zwykle ustala się już około 2-3 roku życia, natomiast leworęczność między 3 a 4 rokiem życia dziecka.
J. Bauer twierdzi, że „najpóźniej w wieku 13 miesięcy praworęczne dzieci dokonują wyboru ręki przy wykonywaniu gestu wskazania palcem”.
Większość dzieci 6-cio letnich ma ustaloną dominację strony ciała. Ostateczny proces lateralizacji powinien zakończyć się w wieku szkolnym.
Rodzaje lateralizacji
- Lateralizacja prawostronna – zdecydowanie dominuje prawa ręka, prawa noga, prawe oko oraz prawe ucho.
- Lateralizacja lewostronna – zdecydowanie dominuje lewa ręka, lewa noga, lewe oko oraz lewe ucho. Dzieci leworęczne napotykają wiele utrudnień w codziennym funkcjonowaniu. Wynika to z tego, że większość populacji jest praworęczna i wiele przedmiotów codziennego użytku jest dostosowana do ich preferencji (nożyczki, klawiatura komputerowa, skrzynia biegów w samochodzie, aparaty fotograficzne i kamery, koszule i płaszcze z jedną kieszenią – umieszczoną zwykle po lewej stronie, tak aby łatwiej było sięgnąć do niej prawą ręką, sposób pisania – od lewej do prawej). Dostosowanie się do tego wymaga dodatkowego wysiłku.
WAŻNE jest to, iż zarówno prawostronna, jak i lewostronna lateralizacja jest normą.
- Lateralizacja skrzyżowana – dominujące narządy i zmysły występują po obu stronach ciała, np. dominuje prawa ręka, lewa noga i lewe oko. Dzieci ze skrzyżowaną lateralizacją, częściej mają trudności w szkole, przejawiają trudności ze skoordynowaniem pracy ręki i oka, a także trudności z równowagą.
- Brak dominacji (lateralizacja nieustalona) – dziecko nie ma określonej dominującej strony ciała, podczas wykonywania różnych czynności, wybiera losowo.
Nieustalona lateralizacja ma negatywny wpływ na nabywanie systemu językowego i w konsekwencji na naukę czytania oraz pisania. Dzieci z tym podtypem mają trudności z koncentracją uwagi, zapamiętywaniem, rozumieniem poleceń.
Jak sprawdzić lateralizację?
Poddajemy dziecko trzem próbom w zakresie oka, ucha, ręki, nogi.
OKO
- Prosimy dziecko, żeby zajrzało do butelki: „Sprawdź, czy nic nie leży na dnie”.
- „Spójrz przez wizjer w drzwiach, czy ktoś nie idzie”.
- Oglądanie widoku za oknem przez rurkę po ręczniku papierowym/papierze toaletowym.
UCHO
- Prosimy dziecko, żeby zadzwoniło do babci/ cioci/taty– obserwujemy, do którego ucha dziecko przykłada słuchawkę.
- Zabawa w szeptanie do ucha – obserwujemy, które ucho nastawi dziecko.
- Weź muszelkę do ucha i posłuchaj, jak szumi morze – obserwujemy, które ucho przyłoży dziecko.
RĘKA
- Rzut piłeczką – jedną ręką.
- Prosimy dziecko, żeby coś narysowało.
- Obserwujemy, którą rękę wybiera dziecko podczas jedzenia, mycia zębów.
NOGA
- Kopiemy do siebie nawzajem piłkę, obserwujemy, którą nogę dziecko wybiera podczas kopnięcia.
- Podskakiwanie na jednej nodze.
- Przesuwanie pojemnika nogą do wyznaczonego celu – sprawdzamy, którą nogę dziecko wybiera, żeby przesunąć przedmiot.
Najkorzystniej jest, gdy dziecko we wszystkich próbach wybiera zawsze prawą lub zawsze lewą stronę.
Nigdy nie powinniśmy sugerować dziecku prawej strony – dominacja ta jest niezależna od woli, a próby nakłaniania używania konkretnej ręki lub nogi mogą przyczynić się do zwiększenia trudności dziecka podczas nauki w szkole. Ponadto, próby takie stanowią dla dziecka źródło negatywnych emocji oraz wpływają niekorzystnie na samoocenę.
Co możemy zrobić?
Jeżeli dziecko podczas spontanicznej zabawy, jedzenia, czy rysowania posługuje się naprzemiennie jedną i drugą ręką można skontaktować się ze specjalistą w celu określenia, czy dziecko ma ustaloną lateralizację. Specjalista wykona test i przygotuje zestaw ćwiczeń i aktywności wspierających ten proces. Ćwiczenia powinny być dostosowane do poziomu rozwoju psychoruchowego dziecka.
Przykłady ćwiczeń wspierające proces ustalenia lateralizacji:
Ćwiczenia wspierające rozwój motoryki dużej:
- przeskakiwanie przez przeszkody
- pokonywanie torów z przeszkodami
- ćwiczenia polegające na przekraczaniu linii środkowej ciała
Ćwiczenia motoryki małej:
- malowanie/rysowanie/wydzieranie/wycinanie
- nawlekanie
- zapinanie guzików
- sznurowanie butów
- rysownie szlaczków/ labirynty/ kolorowanie
Ćwiczenia orientacji przestrzennej:
- zabawa w zimno/ciepło
- układanie puzzli, układanek geometrycznych
- dorysowywanie brakujących elementów na obrazku
- ćwiczenia uświadamiające dziecku kierunki prawo/lewo
Ćwiczenia w orientacji w schemacie ciała:
- masażyki, zabawy paluszkowe
- rysowanie palcem po plecach prostych kształtów
- zabawy w pojemnikach z sypkimi materiałami (kaszą, ryżem, makaronem)
- zabawy w zagadki ruchowe- polegające na rozpoznawaniu i naśladowaniu określonych ruchów
oprac. KATARZYNA JARYSZEK – pedagog, oligofrenopedagog, surdopedagog